Ὁ Ἅγιος Ἀθανάσιος, ὅπως ἀναφέρεται στὸν κατὰ πλάτος βίο του, κατήγετο ἀπὸ τὰ μέρη τῆς Ἀνατολῆς, ἀπὸ τὴν Τραπεζούντα. Μόλις ἐτελείωσε τὴν ἔξωθεν παιδεία - ἦτο φιλόλογος - ἑλκυσθεὶς ὑπὸ τῆς Θείας Χάριτος, ἐγκατέλειψε τὰ ἐγκόσμια καὶ προσεχώρησε στὸ μοναχισμὸ ἀπὸ νεαρᾶς ἡλικίας, ὑπὸ τὴν πρόνοια τοῦ κατὰ σάρκα θείου του, τοῦ ὁσιωτάτου πατρὸς Μιχαὴλ τοῦ Μαλεήνου.



Ὅταν κάποτε, ἐπεσκέφθησαν οἱ νεαροὶ στρατηγοὶ Νικηφόρος καὶ Λέων, οἱ διαδραματίσαντες μετέπειτα σπουδαῖο ρόλο στὴν Βυζαντινὴ Αὐτοκρατορία, τὸν ὅσιο Μιχαὴλ τὸ Μαλεῆνο, τὸν πνευματικὸ πατέρα τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου, γιὰ νὰ ἐξομολογηθοῦν, ὁ Ὅσιος Μιχαὴλ τοὺς ὡδήγησε στὸ μέρος ὅπου ἡσύχαζε ὁ Ἅγιος Ἀθανάσιος, τριακοντούτης τότε, λέγοντάς τους ὅτι θέλει νὰ τοὺς ἐπιδείξῃ ἕνα θησαυρό. Καὶ μετὰ τὴν συνάντησι καὶ συνομιλία ποὺ εἶχαν μαζί του, ἐθαύμασαν, διότι πραγματικὰ ἐπρόκειτο περὶ ἑνὸς μεγάλου θησαυροῦ.
Ἀπὸ τότε ἔλαβαν ἐντολὴ «αὐτῷ τούτω τῷ μοναχῷ ἀναθέσθαι τοὺς λογισμοὺς διὰ βίου παντός». Ἔκτοτε συνέχισαν οἱ, δυὸ μεγάλοι ἄνδρες νὰ ἔχουν ὡς πνευματικὸ ὁδηγὸ τὸν Ὅσιο Ἀθανάσιο, ἕως τέλους τοῦ βίου τους.

Μὲ τὸν Νικηφόρο δὲ τόσο συνεδέθησαν, ὥστε ἔδωσαν ἀμοιβαία ὑπόσχεση νὰ ζήσουν πάντοτε μαζὶ σὰν μοναχοί. Ἡ ὑπόσχεση ἐκ μέρους τοῦ Νικηφόρου παρέμεινε ἀτελής, διότι ὡς στρατηγὸς ἐκλήθη νὰ ἀπελευθέρωση τὴν Κρήτη ἀπὸ τοὺς πειρατές, ὕστερα ὅμως ἐβασίλευσε διὰ τῆς βίας καὶ ἐδολοφονήθη, χωρὶς νὰ κατορθώση νὰ φυλάξη τὴν ὑπόσχεσί του. Δὲν ἔπαυσε ὅμως νὰ προνοῇ τῆς Μεγίστης Λαύρας τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου. Ὁ Ὅσιος Ἀθανάσιος, φεύγοντας ἀπὸ τὰ μέρη τῆς Βιθυνίας, ἔρχεται στὸν Ἄθωνα. Ἐπισκεφθεὶς τὶς Καρυές, κέντρο τῆς τότε μοναστικῆς ζωῆς, δὲν ἀπεκάλυψε ποῖος ἦτο, ἀλλὰ προσεποιήθη τὸν ἀγράμματο καὶ τὸν ἀγροῖκο. Πολλὲς φορὲς ὁ Γέροντάς του προσπαθοῦσε νὰ τοῦ μάθη τὸ ἀλφάβητο, γιὰ νὰ διαβάζῃ τὴν ἀκολουθία του. Αὐτὸς ὅμως προσεποιεῖτο ὅτι δὲν ἔχει τέτοια ἱκανότητα πρὸς μάθησι. Στοὺς γέροντες τοῦ Πρωτάτου ποὺ παρακινοῦσαν τὸν γέροντα νὰ μάθη τὸν ὑποτακτικό του γράμματα, ἀπαντοῦσε μὲ ἁπλότητα, ὅτι εἶναι στενοκέφαλος καὶ δὲν μπορεῖ νὰ μάθη. Τέλος ὅμως, ἀπεκαλύφθη ποιὸς ἦτο, ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ τὸν ἐγνώριζαν καὶ ἠναγκάσθη νὰ ὁμολογήση ὅτι ἦτο περιβόητος Ἀθανάσιος. Ἐφ᾿ ὅσον πλέον ἔγινε γνωστὸς καὶ δὲν ἠμποροῦσε νὰ συνεχίση στὴν ἀφάνεια ποὺ τόσο ἀγαποῦσε, ἐξεκίνησε περιερχόμενος τὸ Ἅγιο Ὄρος, ἀναζητώντας κατάλληλο τόπο. Ἔφθασε μέχρι τὰ ἀνατολικότερα μέρη τοῦ Ὄρους, στὰ λεγόμενα Μελανά, ὅπου στὴν ἀρχὴ ἔμεινε γιὰ λίγο διάστημα εἰς ἕνα σπήλαιο διὰ ἡσυχαστικὴ ζωή. Μετὰ ὅμως, ἐπιμόνως παρακινούμενος ἀπὸ τὸν Νικηφόρο, ἄρχισε τὴν ἀνέγερσι τῆς Λαύρας. Πρὶν ὅμως καλὰ-καλὰ τελειώσει ἡ ἀνοικοδόμηση τῆς Μονῆς, ᾖλθε εἴδησι στὸν Ἅγιο, ὅτι ὁ Νικηφόρος ἔγινε αὐτοκράτωρ. Μὲ πολλὴ λύπη τότε ὁ Ἅγιος, διότι αὐτὸ σήμαινε τὴν ἐκ μέρους τοῦ Νικηφόρου ἀθέτηση τῆς ὑποσχέσεώς του ποὺ εἶχε δώσει στὸν Θεὸ νὰ γίνῃ μοναχός, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ ταπείνωσι, μισοδοξία καὶ ἀγάπη πρὸς τὴν ἡσυχία, ἐγκαταλείπει τὴν Λαύρα, στέλλει στὸν Νικηφόρο μία ἐλεγκτικὴ ἐπιστολὴ καὶ μὲ ἕνα μαθητή του, τὸν Ἀντώνιο, ἀναχωρεῖ γιὰ τὴν Κύπρο. Εὑρισκόμενος ὅμως στὴν Κύπρο λαμβάνει πληροφορία ἀπὸ τὸν Θεὸ νὰ γυρίση πίσω, νὰ ἀποτελειώση τὸ ἔργο του. Γυρίζει λοιπὸν πάλι πίσω καὶ συνεχίζει τὸ προηγούμενό του ἔργο. Καὶ οἰκοδομώντας τὴν Λαύρα ὁ Ἅγιος, ἔγινε στυλοβάτης τῆς Ἀθωνικῆς μοναστικῆς ζωῆς.

Κατώρθωσε νὰ φέρῃ τὰ διάφορα μονήδρια, Σκήτας, καὶ ἡσυχαστήρια ποὺ ἦσαν σὲ μιὰ κατάστασι ἀπομονώσεως, σὲ κοινωνία μεταξύ τους, ἀλλὰ καὶ μὲ τοὺς ἰδικούς του μαθητάς, ποὺ εὑρίσκοντο ἐντὸς τῆς Μονῆς. Ἔτσι σιγὰ-σιγὰ ἤρχοντο καὶ ὑπετάσσοντο εἰς αὐτόν. Ἔμεναν φυσικὰ στὰ ἡσυχαστήρια τους, ἀλλὰ πνευματικὰ ἐξηρτῶντο ἀπὸ αὐτόν. Καὶ τότε πραγματικὰ προεκάλεσε τὴν μεγάλη αὐτὴ ἰσορροπία, ἐπάνω στὴν ὁποία συνίσταται, ἐὰν θέλωμε νὰ εἴμεθᾳ εἰλικρινεῖς, ἡ μακροβιότης τοῦ Ἀθωνικοῦ μοναχισμοῦ. Γι᾿ αὐτὸ καὶ δικαίως πρέπει νὰ ὀνομάζεται ὁ ἀναντικατάστατος, τρόπον τινά, ρυθμιστής, ἡγούμενος καὶ κυβερνήτης τοῦ Ἀθωνικοῦ μοναχισμοῦ. Ἐπέτυχε, ὅπως εἶπα, τὸ ἀπρόσιτο, τὸ διχασμένο καὶ τὸ μεμενωμένο τῶν Πατέρων μέσα στὸν Ἄθωνα, νὰ τὸ ἑνώση ὑπὸ μίαν γνώμη, νὰ ἀποδώση τὴν ἐλευθερία στὴν προσωπικότητα, νὰ πείση τὸν καθένα ὅτι μπορεῖ νὰ γίνῃ μοναχὸς τηρώντας κατὰ δύναμι τὴν Πατερικὴ φιλοσοφία.

Καὶ ἐφήρμοσε πραγματικὰ τὸ παρεμφερὲς ρῆμα τοῦ Παύλου: «ὁ διακονῶν ἐν τῇ διακονίᾳ, ὁ προϊστάμενος ἐν σπουδῇ» καὶ τρόπον τινά, «ὁ ἡσυχάζων ἐν τῇ νήψει». Γι᾿αὐτὸ γιὰ μᾶς τοὺς ἁγιορείτας μοναχούς, ὁ Ὅσιος Ἀθανάσιος, δὲν εἶναι ἕνας ἁπλὸς Ἅγιος, ἀπὸ τοὺς τόσους πολλούς, ἀλλὰ εἶναι κατ᾿ ἐξαίρεσι ὁ πνευματικὸς Πατὴρ πάντων. Στὴν προσωπικότητά του, στὴν πατρική του στοργὴ καὶ πρόνοια, στὴν πεφωτισμένη του διάνοια, στὴν διακριτικότητά του, εὑρίσκει ὁ κάθε ἕνας ἀπὸ μᾶς, εἰς ὅλας τὰς γενεάς, αὐτὸ ποὺ τοῦ ἀναλογεῖ καὶ μπορεῖ κάλλιστα καὶ ἀπρόσκοπτα νὰ συνεχίζῃ τὴν πορεία του μὲ τὴν μακαριὰ ἐλπίδα ὅτι ἐπιτυγχάνει στὴν μοναστικὴ ζωή.

Δυὸ πράγματα χαρακτηρίζουν κατ᾿ ἐξαίρεσι τὸν μεγάλο αὐτὸ φωστῆρα. Τὸ μὲν ἕνα εἶναι ἡ ἄκρα φιλοπονία, ἡ συνεχὴς ἄρσι τοῦ σταυροῦ, τὴν ὁποία θεωρεῖ ὡς τὸ πλέον ἀπαραίτητο στοιχεῖο, ὡς τὴν σπονδυλικὴ στήλη τῆς μοναστικῆς ἀγωγῆς. Μέσον ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, τῆς ἡσυχαστικῆς ἀγωγῆς, τὴν ὁποία συνέχιζε ἀπὸ τὴν ἀρχὴ πρὶν νὰ ἀναλάβη τὶς μεγάλες του εὐθύνες. Τόσο δὲ ἐθέλγετο ἀπὸ τὴν ἀσκητικὴ διάθεσι ποὺ πολλάκις παρεπονεῖτο ὅτι, χωρὶς νὰ εἶναι ὁ πόθος του αὐτός, ἐμβῆκε σὲ τόσες κοινωνικὲς μέριμνες, τοῦ μοναστικοῦ φυσικὰ ἰδιώματος. Καὶ ἐπιθυμοῦσε διακαῶς νὰ εὑρεθῆ πάλι χωρὶς μέριμνες, καὶ νὰ συνεχίση κατὰ τὸν πόθο του, κατὰ μόνας τὴν ἡσυχαστικὴ ζωή, τὴν ὁποία πολλὲς φορὲς ἐφήρμοζε στὸ σπήλαιό του, ποὺ εὑρίσκεται ἔξωθεν πρὸς τὰ νοτιοανατολικὰ μέρη τῆς Λαύρας, στὴν λεγομένη Βίγλαν.

Τὸ δεύτερο εἶναι τὸ στοιχεῖο τῆς ἀγάπης, τὴ κοινωνικότητας καὶ τῆς ἀλληλεγγύης. Ἂν καὶ εὑρίσκετο ὡς πρὸς τὸν ἑαυτό του αὐστηρότατος ἀσκητὴς καὶ φιλοπονώτατος, ὡς πρὸς τὸν πλησίον του ἦτο πάντοτε φιλόστοργος καὶ πλήρης ἀγάπης. Καὶ ἡ πολλή του ἀγάπη καὶ στοργή, πραγματικὰ συνέδεσε καὶ συνεχίζει νὰ συνδέῃ τὸν Ἀθωνικὸ μοναχισμὸ καὶ αὐτὸ πιστεύομε θὰ συνεχιστῆ ἕως τῆς συντέλειας, ἀπὸ ὅσα ἀποδεκνύει ἡ θεία πρόνοια, μέσῳ τῆς ἀκοιμήτου πρεσβείας τοῦ μεγάλου τούτου φωστῆρος. Φυσικὰ ἂν ἐπιχειρήσωμε ἐμεῖς νὰ τὸν περιγράψωμε, θὰ τὸν μειώσωμε. Ἀλλὰ τὰ ἐλάχιστα τοῦτα, σὰν ἕνα χρέος ἀπαραίτητο τὰ ἀναφέραμε, γιὰ νὰ ἀφυπνίσωμε ὁ καθένας τὸν ἑαυτό μας καὶ νὰ μιμηθοῦμε κάτι ἀπὸ τὶς ποικίλες καὶ πολλαπλές του ἀρετές. Τόση ἦτο ἡ πρόνοιά του στὸ νὰ στηρίζῃ τὸ ποίμνιό του οὕτως ὥστε ἐκάθητο στὸ ἀριστερὸ μέρος τοῦ Ἁγίου Βήματος καὶ κατὰ τὴν ὥρα τῆς ἀκολουθίας ἀκόμη, ἐδέχετο ἐκεῖ πρὸς ἐξομολόγησι τοὺς ἀδελφούς, ὄχι μόνο της μονῆς του, ἀλλὰ καὶ πολλοὺς ἄλλους.

Μέσα στὸ πανελεύθερο πνεῦμα τῆς πατρικῆς του στοργῆς, γιὰ νὰ ἀναπαύση ὅλες τὶς φυσιογνωμίες καὶ νὰ αὐταρκέσῃ εἰς ὅλους τοὺς χαρακτῆρες, καὶ στοὺς πλέον ἀδυνάτους καὶ στοὺς πλέον ἰσχυρούς, δὲν παραμέλησε νὰ χρησιμοποιήσει καὶ τὴν ἀνθρώπινη γνῶσι, μέσα στὴν ἐφευρετικότητα, στὸ νὰ μεταβάλῃ καὶ νὰ κάνῃ ἀνετώτερη τὴν ζωή, οὗτος ὥστε καὶ οἱ ἀσθενέστεροι καὶ ἀδύνατοι στὸ χαρακτῆρα νὰ καυχῶνται γιὰ τὴν μοναστική τους ἰδιότητα, καὶ νὰ μὴν ἀποθαρρύνονται. Ἐδημιούργησε, μέσα στὴν εὐρύτητα τῆς πατρικῆς του προνοίας, ἕνα πρόγραμμα, ποὺ τότε ὄχι μόνο δὲν ὑπῆρχε, ἀλλὰ καὶ κατὰ τὰ ἔθιμα τοῦ ἀπομονωμένου τρόπου τῆς μοναστικῆς ζωῆς στὸν Ἄθωνα, ἐθεωρεῖτο ὡς κατακριτέο. Κατεσκεύασε λιμάνια, δρόμους, ἀποθῆκες, ἀμπελῶνες, κήπους καὶ ὁ,τιδήποτε ἄλλο μποροῦσε νὰ προκαλέση μέσα στὰ ἐπιτρεπτὰ μέσα, τὴν στοιχειώδη ἄνεσι εἰς ὅλους τοὺς ἀνθρώπους, ποὺ ἠμποροῦσαν καὶ ἤθελαν νὰ γίνουν μοναχοί. Ἀλλὰ τοῦτο ἐδημιούργησε παρεξηγήσεις καὶ ὅπως ἀναφέρεται στὸν βίο του, ἐθεωρήθη ὡς «εἰσάγων καινὰ δαιμόνια»· ἐν συνεχείᾳ ἐσυκοφαντήθη καὶ ἐκινήθη ἐναντίο του ἡ διοικητικὴ ἀρχὴ τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Ἐπρόκειτο δὲ νὰ τὸν δικάσουν, διότι δῆθεν παρεβίασε τὰ προγράμματα καὶ τὸν τύπο τῆς ἡσυχίας τῶν Πατέρων.


Τότε ἀκριβῶς ἐπενέβη προσωπικὰ ἡ Δέσποινά μας Θεοτόκος καὶ αὐτοὺς μὲν καθησύχασε, αὐτὸν δὲ ἐνεθάρρυνε νὰ συνέχιση καὶ νὰ μὴν ὀλιγοψυχήση καὶ ἐγκατάλειψη τὸ ἔργο του. Στὶς παρουσιαζόμενες μάλιστα δυσχέρειες, ὅταν οἰκονομικῶς δὲν ἠμποροῦσε νὰ φέρῃ εἰς πέρας τὸ τεράστιο ἔργο τὸ ὁποῖο ἐξεκίνησε, τότε παρίστατο ἡ Δέσποινά μας, καὶ τοῦ ἔδιδε θάρρος. Τόσο δὲ οἱ ὑποσχέσεις Της ἦταν ζωντανές, αἰσθητὲς καὶ βέβαιες, ὥστε κάποτε, ὅταν δὲν ὑπῆρχε πλέον τίποτε μέσα στὴν ἀποθήκη καὶ μέσα στὸ οἰκονομεῖο, ἐπαρουσιάσθη μόνη Της καὶ εἶπεν ὅτι, «ἐγὼ θὰ εἶμαι ἡ Οἰκονόμος τῆς Μονῆς πλέον, γιὰ νὰ μὴν ἔχετε μέριμνα». Καὶ πράγματι, πολλὲς φορὲς ἔδωσε τὴν εὐλογία Της καὶ ἐγέμισαν πάλι οἱ ἀποθῆκες τρόφιμα, σὲ μιὰ δυσχέρεια ὅπου οἱ πολλοὶ ἐργάτες καὶ τὸ πλῆθος καὶ οἱ μοναχοὶ δὲν μποροῦσαν νὰ αὐταρκέσουν. Καὶ ἔκτοτε ἡ Ἁγιωτάτη αὐτὴ Μονὴ δὲν ἔχει ποτὲ οἰκονόμο, ὅπως εἶναι τὸ σύστημα τῶν Μονῶν, ἀλλὰ παραοικονόμο. Καὶ μία τῶν εἰκόνων της, ἡ ὁποία εὑρίσκετο τότε στὸ οἰκονομεῖο καὶ ἔδειξε τὸ θαῦμα, ἡ λεγομένη Οἰκονόμισσα, ὑπάρχει ἀκόμα ἐκεῖ καὶ μπροστὰ εἰς αὐτὴ τὴν εἰκόνα καὶ θαύματα πολλὰ ἔχουν γίνει καὶ μὲ ἰδιαιτέρα εὐλάβεια οἱ μοναχοὶ ἀπευθύνουν τὶς εὐχαριστίες τους· πολλὲς φορὲς ἐφάνη νὰ εὐλογῆ καὶ νὰ πληθύνῃ τὰ ὑποστατικὰ καὶ τὶς διάφορες ὗλες καὶ ἀνάγκες τῆς Μονῆς.

Αὐτὰ εἶναι, ἐν ὀλίγοις, ποὺ σᾶς ἐνθύμισα ἀπόψε καὶ τὰ ὁποῖα γνωρίζετε καὶ σεῖς. Περισσότερο ὅμως τώρα νὰ στρέψετε τὴν προσοχή σας καὶ τὸν σεβασμό σας σὲ τοῦτο, ὅτι δηλαδή, ἂν καὶ ὑπάρχουν ἐδῶ τυπικὰ καὶ διάφοροι εὐλαβεῖς γέροντες, μυστηριωδῶς γιὰ ὅλους μας καὶ γιὰ ἕνα ἕκαστον, ὁ μέγας Γέρων καὶ προστάτης καὶ ἡγούμενος καὶ πνευματικὸς πατήρ, εἶναι ὁ ὁσιώτατος πατὴρ ἡμῶν Ἀθανάσιος, ὁ ὁποῖος εἶναι ὁ συνεχιστής, προνοητὴς τοῦ τόπου τούτου, γιὰ νὰ μὴν εἰποῦμε καὶ ὅλου τοῦ ἀνατολικοῦ μοναχισμοῦ.

Ταῖς αὐτοῦ ἁγίαις πρεσβείαις καὶ τῆς Παναχράντου Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου, Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ ὁ Θεὸς ἐλέησον καὶ σῶσον ἡμᾶς. Ἀμήν.