Με τον όρο εκκλησιαστική μεταρρύθμιση εννοείται η διασπαστική κίνηση στην καθολική Εκκλησία του 16ου αιώνα που πραγματοποιήθηκε στην κεντρική Ευρώπη και οδήγησε στη συγκρότηση νέων χριστιανικών δογμάτων και εκκλησιαστικών οργανισμών. Κύριο χαρακτηριστικό αυτών των κινήσεων από θεολογικής σκοπιάς ήταν η προσήλωση στη Βίβλο και ο παραμερισμός όλων των πατερικών και άλλων συμπληρωμάτων και προεκτάσεων που είχαν συσσωρευτεί μέχρι τότε. Οι πολιτικές και πολιτισμικές επιπτώσεις αυτών των γεγονότων ήταν όμως πολύ σημαντικές και συγκάλυψαν τις θεολογικές αντιδικίες. Οι ηγέτες της μεταρρύθμισης δεν απέβλεπαν εξ αρχής στη διάσπαση της μέχρι τότε ενιαίας δυτικής Εκκλησίας, τα γεγονότα ξεπέρασαν όμως τις ηγεσίες και εξελίχθηκαν με τη δική τους δυναμική, παρασύροντας θεσμούς και παραδόσεις πολλών αιώνων.




Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι, αν και εκ του αποτελέσματος η μεταρρύθμιση αποτέλεσε μια ενέργεια ανατρεπτική για την ελεγχόμενη πολιτική και πνευματική ζωή που προσπαθούσε να διατηρήσει η καθολική Εκκλησία, οι ηγέτες των μεταρρυθμιστικών κινήσεων είχαν κατά βάσιν συντηρητικούς στόχους:Διακηρυσσόμενος σκοπός τους ήταν να επανέλθει η εκκλησιαστική ζωή στους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, χωρίς τις περίεργες, για τα ευρύτερα στρώματα, καλλιτεχνικές και επιστημονικές «παρεκτροπές» που συνέβαιναν στην αμαρτωλή Ρώμη, παράλληλα με την απληστία και τις ακολασίες.

Η μεταρρύθμιση δεν πραγματοποιήθηκε σε ένα τόπο κι από ένα άνθρωπο, αλλά συμπυκνώνεται συχνά σε λίγα εξέχοντα πρόσωπα και χαρακτηριστικά περιστατικά, καθώς επίσης σε διάφορες μυθοπλασίες. Στην πραγματικότητα, ένα πλήθος παραγόντων προετοίμασε από τις αρχές του 16ου αιώνα το έδαφος για τις αλλαγές:
Ο γερμανόφωνος χώρος δεν εκπροσωπείτο από ένα κεντρικό κράτος, όπως η Γαλλία και η Αγγλία, αλλά ήταν διασπασμένος σε πολλά κοσμικά και εκκλησιαστικά πριγκιπάτα διαφορετικής δυναμικότητας και με διαφορετικούς στόχους των ηγεμόνων. Οι εκπρόσωποι αυτών των πριγκιπάτων εξέλεγαν τον Γερμανό αυτοκράτορα και συγκροτούσαν το κρατικό συμβούλιο (Reichstag), το οποίο έπαιξε σημαντικό ρόλο στα μεταρρυθμιστικά γεγονότα.
Το σχίσμα που είχε δημιουργηθεί στη δυτική Εκκλησία, επουλώθηκε μεν στις εκκλησιαστικές συνόδους της Πίζας (1409) και της Κωνσταντίας (1415), αλλά στη δυτική Ευρώπη κυκλοφορούσαν διάφορα μεταρρυθμιστικά προγράμματα που είχαν κύριο στόχο τον παπισμό, με αποτέλεσμα να καταδικάζει ο εκκλησιαστικός μηχανισμός συνεχώς τις «αιρετικές» απόψεις, όπως αυτές του 'Αγγλου καθηγητή θεολογίας John Wyclif τον 14ο αιώνα (εκταφιάστηκαν τα οστά του και παραδόθηκαν μετά θάνατον στην πυρά!) και του Τσέχου πρύτανη του πανεπιστημίου της Πράγας Jan Hus στις αρχές του 15ου αιώνα που καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε στην πυρά.
Διάφοροι φόροι, δασμοί και πολλές έκτακτες εισφορές που εισπράττονταν από τους Γερμανούς ηγεμόνες και διοχετεύονταν κατά ένα μέρος στα παπικά ταμεία, αποτελούσαν σημαντικό οικονομικό βάρος για τους πολίτες, οι οποίοι δεν καταφέρονταν πρωτίστως κατά των εισπρακτόρων ηγεμόνων, αλλά κατά του πάπα. Επιβαρυντικά στο γενικότερο κλίμα λειτουργούσε και η κυκλοφορία «συγχωροχαρτιών», τα οποία εμπορευόταν με απληστία ο εκκλησιαστικός μηχανισμός (για τα συγχωροχάρτια της ορθόδοξης εκκλησίας βλέπε εδώ κι εδώ).
Οι διαχεόμενες αναγεννησιακές φιλοσοφίες και αντιλήψεις, οι οποίες εισπράττονταν από κάθε πιστό και κάθε κοινωνική ομάδα έτσι, ώστε να δοθεί μια νέα, ικανοποιητική ερμηνεία για τη ζωή και τον κόσμο. Σημαντικότερο ρόλο στη δημιουργία και διάδοση των νέων ιδεών είχαν οι απόψεις του Wilhelm von Ockham ή Occam (Όκαμ, 1280-1349) για διαχωρισμού κράτους και εκκλησίας και οι ουμανιστικές ιδέες του Erasmus van Rotterdam (Έρασμος, 1466-1536).
Η διάδοση της τυπογραφίας, με τη βοήθεια της οποίας έγινε εύκολη η συστηματική έκδοση φυλλαδίων και βιβλίων με διαφορετικές απόψεις από αυτές του κεντρικού εκκλησιαστικού μηχανισμού.Οι μεταρρυθμιστικές διεργασίες ξεκίνησαν αρχικά ως επιστημονικές συζητήσεις σε θεολογικές πανεπιστημιακές σχολές και κατέληξαν σε εκρήξεις και βίαιες ενέργειες ομάδων αγροτών με αφορμή τη σύλληψη και δολοφονία καθολικών επισκόπων που περιφέρονταν στα γερμανικά κράτη και πούλαγαν «συγχωροχάρτια».

Ο ένας από τους ηγέτες των μεταρρυθμιστικών κινήσεων, Martin Luther (Λούθηρος, 1483-1546), μοναχός του τάγματος των Αυγουστίνων, διεκδικούσε αποδέσμευση από την αντίληψη για μοναδική δυνατότητα συλλογικής και ατομικής «σωτηρίας» μέσω της Εκκλησίας και για το σκοπό αυτό εντόπισε και διέδιδε περικοπές των γραφών που στήριζαν τη θέση του (Παύλος προς Ρωμαίους 1,17). Ο Ulrich Zwingli (Ζβίνγκλι, 1484-1531), με ουμανιστική παιδεία, διεκδικούσε πλήρη κατάργηση κάθε διδασκαλίας και παράδοσης που δεν εδράζεται στο γράμμα της Βίβλου και εξ αυτού δεν αναγνωρίζονταν οι ιδέες και οι λόγοι των «εκκλησιαστικών πατέρων» και οι αποφάσεις των εκκλησιαστικών συνόδων. Η διδασκαλία του Johannes Calvin (Καλβίνος, 1509-1564) περιελάμβανε ως κεντρικό σημείο την προεπιλογή του θεού και την ασημαντότητα της ανθρώπινης θέλησης για σωτηρία.

Συνθηματικός πυρήνας της μεταρρύθμισης ήταν τα τέσσερα «solus» (=μόνο) που χαρακτηρίζουν μέχρι σήμερα τη διδασκαλία όλων των προτεσταντικών δογμάτων:
sola scriptura - μόνο οι γραφές αποτελούν βάση της εκκλησιαστικής πίστης, όχι οι παραδόσεις,
solus Christus - μόνο ο Χριστός και όχι η Εκκλησία είναι η πηγή της πίστης,
sola gratia - μόνο με τη χάρη του θεού σώζεται ο άνθρωπος και όχι με τις προσωπικές ενέργειές του,
sola fide - μόνο με την πίστη γίνεται αποδεκτός ο άνθρωπος και όχι με τα έργα του.Τα επεισόδια που εξελίχθηκαν από τη δεκαετία του 1510 μέχρι τους αγροτικούς πολέμους και τον τριακονταετή πόλεμο του 17ου αιώνα, γεμίζουν πολλά βιβλία Ιστορίας και ορισμένα ιστορικά περιστατικά αποτελούν μυθιστορηματικό υλικό, όπως η διαφυγή και απόκρυψη του Λούθηρου σε πύργο και η αναζήτησή του από πράκτορες του καθολικού μηχανισμού για την εξόντωσή του κλπ.

Ο κεντρικός εκκλησιαστικός μηχανισμός της καθολικής Εκκλησίας (Ρώμη) αντέδρασε αρχικά με αμηχανία και περιορίστηκε σε συζητήσεις και στην αναζήτηση συναινετικών λύσεων. Στη συνέχεια αξιοποιήθηκαν εκκλησιασιτκά, οικονομικά και πολιτικά μέσα πίεσης και τέλος άρχισαν αφορισμοί, αναθεματισμοί και καταδίκες σε θάνατο. Μόνο που οι ηγέτες των μεταρρυθμιστικών κινήσεων είχαν βρει έγκαιρα καταφύγιο στις αυλές αντιπαπικών ηγεμόνων και στα όργανα ανεξάρτητων κοινοτήτων. Πολλοί ηγεμόνες τάχθηκαν στην πλευρά των μεταρρυθμιστών, λιγότερο από θεολογικές ανησυχίες και περισσότερο για λόγους αποδέσμευσης από τον παπικό έλεγχο. Ο αυτοκράτωρ της Γερμανίας Κάρολος V (1500-1558) παρέμεινε μεν καθολικός, δεν συγκεντρώθηκε όμως επαρκώς στην καταστολή των μεταρρυθμίσεων λόγω πολλαπλών πολεμικών ασχολιών του με τη Γαλλία και την Τουρκία.



Η εκκλησιαστική σύνοδος (concilio) στο Trento.

Το έτος 1534 ιδρύθηκε ειδικά για τον αντιπροτεσταντικό αγώνα ένα καθολικό τάγμα μοναχών, οι Ιησουΐτες, με το οποίο πίστευε η καθολική Εκκλησία ότι θα καταφέρει να ελέγξει ή καταπιέσει τη μεταρρύθμιση και να μεθοδεύσει αντιμεταρρυθμιστικές κινήσεις. Η αντιμεταρρύθμιση στηρίχθηκε σε δύο σκέλη, το θεολογικό με την επαναφορά, την ερμηνεία και τη λεκτική ανανέωση των παλαιών δοξασιών της καθολικής Εκκλησίας και, από το έτος 1540 περίπου, το κατασταλτικό με στόχο τη βίαιη υπόταξη των μεταρρυθμιστών. Για την αντίδραση της καθολικής Εκκλησίας στη θρησκευτική μεταρρύθμιση που σταδιακά έπιανε ρίζες στην Ευρώπη, πραγματοποιήθηκε μια από τις σημαντικότερες εκκλησιαστικές συνόδους στο Trento που κράτησε, με διακοπές, από 1545 μέχρι το 1563.

Στο γερμανόφωνο χώρο επήλθε προσωρινά θρησκευτική ειρήνη με το πολιτικό δόγμα cujus regio, ejus religio (=σ' όποιον ανήκει η χώρα, αυτός ορίζει και τη θρησκεία) με τη συνθήκη του Augsburg το έτος 1555. Έτσι και με δεδομένη τη θρησκευτική ανελευθερία, οι Καθολικοί είχαν πλέον δυσκολία να δραστηριοποιηθούν σε «προτεσταντικές» χώρες. Η ευρωπαϊκή Ιστορία περιλαμβάνει πολλά περιστατικά διωγμών, δολοφονιών και σφαγών (Τιρόλο, Πράγα, Ουγενότοι κ.ά.) Προτεσταντών από καθολικές ομάδες ή από καθολικούς ηγεμόνες. Πάντως, μέχρι το 18ο αιώνα εξελίχθηκαν πάμπολλες ιεραποστολικές προσπάθειες για επανένταξη «αιρετικών» στις γραμμές της καθολικής Εκκλησίας. Η ανάπτυξη και στήριξη του καλλιτεχνικού και αρχιτεκτονικού στιλ του μπαρόκ απέβλεπε στον εντυπωσιασμό καταρχάς της μεσαίας τάξης, στην προβολή του μεγαλείου των καθολικών αντιλήψεων και στην ιδεολογική περιχαράκωση.