Σύντομη βιογραφία: O όσιος Θεόγνωστος, ο συντάκτης των κεφαλαίων που ακολουθούν, αν ταυτίζεται με τον ομώνυμο Αλεξανδρινό που λεγόταν και Εξηγητής και τον αναφέρει ο Φώτιος (ανάγν. 106η), ή είναι άλλος, δεν το ξέρομε με ακρίβεια, όπως και το πότε έζησε.



Όπως όμως το δένδρο γνωρίζεται από τον καρπό του, έτσι και αυτός ήταν από εκείνους που έζησαν με αρετή και πνευματική γνώση και εξαιτίας της καθαρότητας του βίου του είχε εγκάτοικο μέσα του τη χάρη του Πνεύματος.

Φωτιζόμενος στο νου με τις ελλάμψεις του Πνεύματος, που φυσικό προσόν τους είναι η αποκάλυψη των πάντων, και εμπνεόμενος, σαν κάποιο όργανο, από τις ζωογόνες πνοές Του, μελώδησε τα κεφάλαια αυτά σαν μέλος παναρμόνιο και ιερό. Και γοητεύει την ακοή και τη διάνοια των αναγνωστών με τη χάρη και τα πνευματικά νοήματα που αυτά περιέχουν, και τους διεγείρει προς τον έμπρακτο ζήλο της κατορθώσεως.
Γιατί μέσα σ' αυτά τα κεφάλαια υποδεικνύεται ο εξαίρετος τρόπος της πρακτικής αρετής και διδάσκεται χωρίς πλάνη η ανάβαση με τη θεωρία. Επίσης από αυτά μπορεί να μάθει κανεί με ακρίβεια και πώς πρέπει να είναι εκείνος που αξιώθηκε την τιμή της ιερωσύνης. Και γενικά προξενούν μεγάλη ηθική ωφέλεια και σωτηριώδη νήψη σ' εκείνους που τα ακολουθούν με φιλοπονία.



Εισαγωγικά σχόλια: Για τον όσιο Θεόγνωστο δεν υπάρχουν σαφείς ειδήσεις. Οι ανθολόγοι της Φιλοκαλίας διάβασαν σε χειρόγραφο κώδικα του Αγίου Όρους τα 75 Κεφάλαια επ' ονόματι του οσίου Θεογνώστου, θαύμασαν τη σοφία και το πνευματικό κάλλος τους και τα συμπεριέλαβαν στο μνημειώδες έργο τους, χωρίς να είναι σε θέση να δώσουν πληροφορίες για τη μεγάλη αυτή μορφή, παρά μονάχα να αρκεσθούν να πουν, ότι ίσως είναι έργο του Αλεξανδρινού εξηγητού που αναφέρει ο Μ. Φώτιος.
Πράγματι, επειδή δεν είναι γνωστός άλλος Θεόγνωστος, τα κεφάλαια αποδίδονται στον Αλεξανδρινό πολυγραφότατο θεολόγο του γ' αιώνα «μακάριο Θεόγνωστο», που κατά τον άγιο Φώτιο «είναι στη φράση απέριττος και βαθύς, χρησιμοποιώντας καλλολογικό και αττικό λόγο», τον οποίο θεωρούν οι εκδότες της Φιλοκαλίας «ως άνδρα πλήρη χάριτος από την καθαρότητα του βίου του» όπως διαφαίνεται από τα 75 κεφάλαια.

Το συνοπτικό αυτό έργο εκθέτει βαθύτατες εμπειρίες και από εσωτερικές ενδείξεις των κεφαλαίων «Περί πράξεως και θεωρίας και περί ιερωσύνης», προκύπτει ότι είναι καρπός ώριμος της πρώιμης ησυχαστικής παραδόσεως, που κατοχυρώνεται με θεολογικά και δογματικά στοιχεία.

Ο όσιος Θεόγνωστος, απαντώντας προφανώς στην παράκληση των παραληπτών των κεφαλαίων, που ήσαν πιθανόν ιερομόναχοι, να τους γράψει συμβουλές για την πνευματική ζωή και την ιερωσύνη, εκθέτει τις φωτισμένες σκέψεις του για το ύψος της ιερωσύνης σε λίγα κεφάλαια, ενώ το μέγιστο μέρος το δαπανά στη διατύπωση διαφόρων πνευματικών προβλημάτων, που απασχολούσαν τους μοναχούς της εποχής του, δίνοντας έμφαση στην καθαρότητα της ψυχής και την ταπείνωση, απ' όπου θα ανθίσει η απάθεια.

Δεν υπάρχει κεφάλαιο, που να μη τονίζει ο όσιος Πατέρας την ξενιτεία από τους ανθρώπους, την ταπείνωση, την αποχή από τις ηδονές, την καθαρή προσευχή, την αγάπη, την ησυχία, την ασκητική αγωγή σαν μέσα που θα οδηγήσουν στη θεωρία του Θεού και την ένωση, που θα πραγματοποιηθεί απ' εδώ.

Όπως όλοι οι άγιοι Πατέρες, έτσι και ο όσιος Θεόγνωστος, σαν μύστης της θεολογίας, συνιστά επίμονα να αποφεύγεται η τάση για υψηλές πνευματικές θεωρίες, αν κανείς δεν έχει φθάσει στην απάθεια της ψυχής. Εκείνος που θέλει να γίνει θεολόγος και θεοπτικός, είναι απαραίτητο να αποκτήσει προηγουμένως καθαρότητα και ενέργειες του Αγίου Πνεύματος. Χωρίς την προϋπόθεση αυτή υπάρχει μεγάλος κίνδυνος πτώσεως.

Ο ίδιος ιερωμένος όσιος Θεόγνωστος, με τα περί ιερωσύνης κεφάλαιά του, δίνει το μέτρο της αγιότητός του και στις διαστάσεις του αξιώματος, που κυριολεκτικά απελπίζουν και οδηγούν σε προβληματισμό εκείνους που επιθυμούν την ιερωσύνη και τους ήδη ιερωμένους, αναφέροντας και σχετικά παραδείγματα.

Τα 75 κεφάλαια, στα οποία κενώνει ο αγιώτατος Θεόγνωστος τις προσωπικές του εμπειρίες, καθρεφτίζουν το μεγαλείο της εν Χριστώ ζωής, τα μυστήρια του Θεού που ενεργεί στις νύμφες Του ψυχές, τα πνευματικά όργια που τελούνται μέσα στις καρδιές των Αγίων, που πέρασαν προηγουμένως τη μεγάλη και ευρύχωρη θάλασσα των θλίψεων, των μόχθων και των πειρασμών και ανεδείχθησαν νικητές, με τη χάρη του Θεού, της σάρκας, του κόσμου και του κοσμοκράτορα. Τα 75 κεφάλαια είναι ισάριθμα διαμάντια, που ακτινοβολούν μέσα στην Εκκλησία του Χριστού και που θέλγουν τις θεοφιλείς ψυχές, ελκύοντάς τες σε θείο έρωτα.